Türkler'in tarih boyunca oluşturdukları
sözlü ve yazılı edebiyat geleneğini ve bu geleneğin ürünlerini içerir.
Türk edebiyatı tarihsel gelişimi içinde üç ana bölümde incelenmektedir:
İslamlık'tan önceki Türk edebiyatı, İslam uygarlığı etkisinde gelişen
Türk edebiyatı, batı uygarlığı etkisinde gelişen Türk edebiyatı. Bu
sınıflandırma Türkler'in girdikleri din ve kültür çevrelerinin
belirleyici etkisi göz önüne alınarak yapılmıştır.
İslamlık'tan Önceki Türk Edebiyatı
Tarih araştırmalarına göre Türkler'in anayurdu Orta Asya'dır.
Türkler'in Orta Asya'daki kültür ürünlerinin tümü bugüne gelebilmiş
değildir. İlk Türkçe yazılı belgelerin 6. yüzyıldan kaldığını göz önüne
alırsak bu dönem edebiyatı ile ilgili temel belgelerin elde olmadığı
söylenebilir.
Sözlü Gelenek:
Kaşgarlı Mahmud'un 11. yüzyılda yazdığı Divanü Lugati't-Türk (Türk
Dilleri Sözlüğü) adlı kitabında dönemin sözlü ürünleri de yazılı olarak
yer alıyordu. Sözlü edebiyat geleneğinde şiir önde geliyordu. Kam,
baksı, ozan, şaman adı verilen ilk şairler kopuz denen telli bir çalgı
eşliğinde şiirlerini seslendiriyorlardı. Aprınçur Tigin, Çuçu, Kül
Tarkan, Çısuya Tutung, Asıg Tutung, Sungku Seli ve Kalım Keyşi
yapıtlarından örnekler bulunan ilk şairler arasındadır.
Yazılı Gelenek:
İlk Türkçe yazılı belgeler 6. yüzyıldan kalan Yenisey ve 8. yüzyıldan
kalan Orhun yazıtlarıdır. Özellikle, anı-söylev türünde yazılmış olan
Orhun Yazıtları, Türk dünyasının toplumsal yaşamı, kültür ve sanatı
konusunda çeşitli yönlerden zengin bilgilerle doludur.
İslam Uygarlığı Etkisinde Gelişen Türk Edebiyatı
Karahanlı Hükümdarı Satuk Buğra Han'ın 10. yüzyılın ortalarında İslam
dinini benimsemesinden sonra Türk dünyası yeni bir uygarlık çevresine
girmeye başladı. Batıya göç eden Türk boyları bu uygarlığın etkilerini
edebiyat dünyasına da taşıdılar. Kaşgarlı Mahmud Divanü Lugati't-Türk'ü
Araplar'a Türkçe öğretmek amacıyla hazırladı. Yusuf Has Hacib İslam
ilkelerine dayalı bir devlet felsefesini Kutadgu Bilig (11. yüzyıl)
adlı yapıtında işledi. Ali Şir Nevai, Çağatayca'yı zengin bir kültür ve
sanat dili olarak geliştirdi. Anadolu'ya gelen Türk boyları da
Anadolu'da yeni bir edebiyat geleneğinin oluşmasında büyük rol
oynadılar. Anadolu'da ilk örneklerini 13. yüzyıldan başlayarak
gördüğümüz bu edebiyat geleneği iki alanda gelişmiştir: Divan
edebiyatı, halk edebiyatı.
Divan Edebiyatı:
Osmanlılar'da özellikle medresede yetişen aydınların Arap ve daha çok
da Fars edebiyatını örnek alarak geliştirdikleri edebiyat geleneği
genel olarak "Divan edebiyatı" adıyla anılmaktadır. Buna "zümre
edebiyatı", "ümmet çağı Türk edebiyatı" adını verenler de vardır. Divan
edebiyatının kuruluş döneminde '13.-15. yüzyıl) Farsça çeviriler
çoğunluktadır. İlk şairler (Ahmed-i Dâi, Kadı Burhaneddin, Şeyhi)
çoğunlukla dinsel şiirler yazmışlardır. Geçiş döneminde (15.-16.
yüzyıl) saray ve çevresi bu tür edebiyatı özellikle desteklemiş, şiirin
yanı sıra düzyazı örnekleri de ortaya konmuştur (Ahmed Paşa, Necati,
Mercimek Ahmed, Âşıkpaşazade, Sinan Paşa gibi). Divan edebiyatının
olgunluk döneminde (16.-18. yüzyıl) etkilenme ve esinlenme aşamasından
özgün yaratı aşamasına geldiğini gözlüyoruz. Klasik biçimlere yerli
içerikler kazandırılmaya çalışılmış, bu arada yeni akımlar, özellikle
"Sebk-i Hindi" denen yeni bir şiir tarzı denenmiştir (Fuzuli, Bâkî,
Bağdatlı Ruhi, Nabî, Nef'i, Nedim, Şeyh Galib, Evliya Çelebi, Kâtip
Çelebi, Naima, Veysi, Nergisi)
Halk Edebiyatı:
Yaratıcıları belli olmayan ya da bilinemeyen halk hikâyeleri, türküler,
mâniler, atasözleri, bilmeceler, seyirlik köy oyunları halk
edebiyatının bir bölümünü oluşturur. Tekke edebiyatı (13.-16. yüzyıl),
halk edebiyatının dinsel içerikli biçimidir. Tasavvufun dinden farklı
olan geniş hoşgörüsü ve yorum biçimi zengin bir edebiyat geleneğinin
oluşmasında başlıbaşına bir etmen olmuştur. Tekke şiirleri ilahi, nefes
gibi özel bestelerle okunurdu. Tekke edebiyatı dili yer yer Arapça ve
Farsça sözcükler içerse de kolay anlaşılabilir bir nitelikteydi.
Dörtlük nazım birimi ve hece ölçüsü sonuna kadar kullanılmıştır. Bu
edebiyatın en önemli temsilcileri Yunus Emre, Nesimi, Kaygusuz Abdal,
Hacı Bayram Veli, Hatayi, Pir Sultan Abdal'dır. Halk edebiyatının bir
başka alanını oluşturan âşık edebiyatı, 16. yüzyıldan günümüze kadar
süren dönemi içerir. Âşık da denen halk ozanları genellikle sazlarıyla
Anadolu'yu dolaşarak hem bir geleneği oluşturmuşlar, hem de yaşama
savaşı vermişlerdir. Karacaoğlan, Âşık Ömer, Gevheri, Dertli,
Dadaloğlu, Erzurumlu Emrah, Bayburtlu Zihni, Ruhsati, Sümmani, Âşık
Veysel, Ali İzzet Özkan bunlara örnek olarak verilebilir.
Batı Uygarlığı Etkisinde Gelişen Türk Edebiyatı
Türk (Osmanlı) toplumunda 18. yüzyıldan sonra batı uygarlığı çevresine
girme yolunda çalışmalar yapılmıştır. Askerlik ve siyaset alanındaki
gelişmeler bir süre sonra edebiyat yaşamında da etkisini göstermeye
başladı. Özellikle batıyı gören ve yakından tanıma olanağını bulan
edebiyatçılar yeni bir edebiyatın ilk habercileri oldular. Batı
uygarlığı etkisinde gelişen Türk edebiyatının başlangıcı olarak
Tercüman-ı Ahval (1860) gazetesinin çıkışı kabul edilmektedir. Çünkü bu
gazete resmi ya da yarı resmi bir yayın organı değil, özel girişimle
çıkartılan ilk Türk gazetesiydi. Böylece başladığı kabul edilen bu yeni
dönem şu alt dönemlerde incelenmektedir: Tanzimat dönemi, Servet-i
Fünun dönemi, Fecr-i Âti dönemi, Milli edebiyat dönemi, Cumhuriyet ve
sonrası.
1- Tanzimat Edebiyatının önemli isimleri:
Namık Kemal, Şinasi, Ahmet Mithat, Ziya Paşa, Mahmut Ekrem, Abdülhak Hamit, Samipaşazade Sezai vb.
2- Servet-i Fünun Edebiyatının önemli isimleri:
Recaizade Mahmut Ekrem, Tevfik Fikret, Cenab Şahabeddin, Halit Ziya Uşaklıgil, Mehmet Rauf vb.
3- Fecr-i Âti Edebiyatının önemli isimleri:
Ahmed Haşim, Emin Bülent Serdaroğlu, Hamdullah Suphi Tanrıöver, Fuad Köprülü, Yakup Kadri Karaosmanoğlu vb.
4- Milli Edebiyatın önemli isimleri:
Ömer Seyfettin, Mehmet Akif Ersoy, Halide Edip Adıvar, Reşat Nuri Güntekin vb.
5- Cumhuriyet ve Sonrası Edebiyatın önemli isimleri:
Ziya Osman Saba, Yaşar Nabi Nayır, Nazım Hikmet, Orhan Veli Kanık,
Oktay Rıfat, Cahit Külebi, Hüseyin Rahmi Gürpınar, Peyami Safa, Kemal
Tahir, Aziz Nesin, Necati Cumalı, Selim İleri, Fakir Baykurt, Orhan
Pamuk vb..
28/9/2008, 11:54 pm tarafından 
Konu: Türk Edebiyatı 
